NRC 13 oktober 2022

Het examenschandaal van Doetinchem

Wandeling – Johan Nebbeling

Doetinchem was begin vorige eeuw het toneel van een groot onderwijsschandaal. De affaire is al lang vergeten, maar de meeste gebouwen waar die zich afspeelde, staan er nog. Een wandeling voert erlangs.

Een schandaal? Hier?!” Enigszins verontrust kijkt de uitbater van het restaurant in Hotel Ruimzicht op van haar werk achter de bar. Op gedoe zit ze duidelijk niet te wachten. Ze is gerustgesteld als ze verneemt dat het schandaal dateert van begin vorige eeuw. „Nee, van dat schandaal heb ik nooit gehoord.”

Het examenschandaal van Doetinchem, waarin het toenmalige jongensinternaat Ruimzicht een grote rol speelde, is al lang uit de collectieve herinnering verdwenen. Maar 120 jaar geleden was het het gesprek van de dag. En niet alleen in Doetinchem en omstreken.

De wandelgids Op schoolreisje, een uitgave van de Arnhemse uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig, onttrekt het schandaal van Doetinchem aan de vergetelheid. De gids bevat tien ‘onderwijshistorische’ wandelingen, waaronder een door Doetinchem. De wandeling voert langs gebouwen die een rol speelden in het schandaal, maar ook langs andere onderwijskundige instellingen en door het groene buitengebied van Doetinchem.

Langs de historie van het onderwijs

De wandeling door Doetinchem is 14 kilometer lang en staat uitgebreid beschreven in Op schoolreisje, een uitgave van Gegarandeerd Onregelmatig. In die wandelgids staan tien wandelingen langs plekken in Nederland die volgens de samenstellers belangrijk zijn geweest voor het onderwijs in Nederland.

Zoals de eenmansschooltjes in Noord-Holland (het Dik Trom-schooltje in Oosthuizen) en het door standsverschillen bepaalde onderwijs van Amsterdam (Theo Thijssen). Of de particuliere onderwijsinstellingen van Den Haag en de door bewogen activistische onderwijzers bestierde dorpsschooltjes in Friesland.

Gesjoemel

Maar eerst iets over dat schandaal. Ruimzicht, nu een luxe hotel met bar, terrassen en restaurant in een parkachtige omgeving, was begin vorige eeuw een aan het plaatselijke gymnasium gelieerd, christelijk internaat voor jongens van arme komaf. Die werden er opgeleid tot dominee. Er deden al langer geruchten de ronde over gesjoemel met de examenresultaten van de leerlingen, maar pas toen de leraar klassieke talen Johan Andreas dèr Mouw de fraude in 1904 naar buiten bracht, barstte de bom.

In het moddergevecht dat volgde dolf Dèr Mouw, klokkenluider avant la lettre, het onderspit. Na een rechtszaak, verdachtmakingen van homoseksualiteit en twee mislukte zelfmoordpogingen ontvluchtte hij Doetinchem en streek neer in Den Haag. Waar hij, pas na zijn dood in 1919, naam maakte als de dichter-filosoof Adwaita. Zijn dichtregel ’k Ben Brahman. Maar we zitten zonder meid werd een klassieker.

Ruimzicht, nu een luxe hotel, vroeger een jongensinternaat. Foto Johan Nebbeling

Reveille

Doetinchem was, en is, als centrumgemeente in de Achterhoek vanouds dé plek waar je moet zijn voor middelbaar en hoger onderwijs. Ook nu nog telt het stadje van 45.000 inwoners acht middelbare scholen, waaronder twee lycea, een hbo-opleiding en twee mbo-colleges.

De stad was begin vorige eeuw ook het epicentrum van een door orthodox-protestantse zendingsdrang ingegeven onderwijs- en opvoedkundig reveille onder aanvoering van de activistische en rechtlijnige dominee Jan van Dijk. Hij stichtte niet alleen het internaat Ruimzicht, maar ook een christelijke lagere school en tal van zondagsscholen – waar de internaatjongens van Ruimzicht bijbelles gaven.

Bombardement

Veel fysieke overblijfselen van de onderwijskundige historie – en van de rest van de historie van de stad – zijn bij een geallieerd vergissingsbombardement in 1945 verloren gegaan of later afgebroken. Zoals het christelijk gymnasium in de Van Nispenstraat, het startpunt van de wandeling. De school overleefde de oorlog, maar werd in 1968 alsnog gesloopt. Op de plek van het eclectische gebouw staat nu het Lyceumkwartier, een woon- en bedrijvencomplex waarvan de gevel vaag refereert aan de oude school.

Een stukje verderop in diezelfde Van Nispenstraat staat nog wel het gebouw van Van Dijks eerste christelijke lagere school in de overwegend katholieke Achterhoek, met op de gevel in koeieletters de aansporing: ‘Predik het Evangelie’.

Het is een mooi en indrukwekkend, classicistisch pand uit 1865, dat echter in het niet valt bij het kolossale zwart-granieten en met rode biezen gemarkeerde winkelpand ertegenover. Wat, vraag je je af, heeft het gemeentebestuur bezield om juist op deze historische locatie zoiets wanstaltigs toe te staan?

Het huis van leraar Dèr Mouw staat nog aan de Dominee Van Dijkweg 37. Een leraar klassieke talen had een dikke eeuw geleden kennelijk een hoge status met bijbehorend salaris, want hij bewoonde een riante, vrijstaande woning. Helaas verspert een horde bouwvakkersbusjes de vrije blik op het huis, dat ingrijpend wordt verbouwd.

Rietveld

Via Ruimzicht voert de wandeling langs het Rietveld Lyceum, een openbare school voor vwo, havo en vmbo en de ‘erfopvolger’ van het voormalige gymnasium. Het is vernoemd naar de bekende Utrechtse architect en draagt diens stijlkenmerken: veel lucht, glas en elementaire vormen. Rietveld tekende de eerste schetsen, maar overleed in 1964, ruim voor de opening in 1971. Zijn bureaugenoten maakten het werk af in zijn geest.

Het Rietveld trok sportief ingestelde leerlingen, onder wie voetbaltrainer Guus Hiddink, voetballer Klaas-Jan Huntelaar en de hockey-internationals Stephan Veen en Leo Klein Gebbink. Die toestroom van sportievelingen was mede te danken aan de ondernemende gymleraar Jan Kloen, tevens coach van het Nederlandse dameshandbalteam.

Het Rietveld Lyceum, de ‘erfopvolger’ van het voormalige gymnasium. Foto Johan Nebbeling

Kloen ging in 1960 sporttoernooien voor scholen in de regio organiseren. Het werd zo’n succes, dat schoolsporttoernooien (inter)nationaal navolging kregen. Zijn initiatief resulteerde in de oprichting van de Stichting Nederlandse Schoolsport. Nog ieder jaar reikt de school een trofee met zijn naam uit aan leerlingen die zich hebben onderscheiden. Maar Gerrit Rietveld zou zich in zijn graf omdraaien als hij kon zien hoe slecht onderhouden en armetierig het schoolgebouw er nu bij staat: zelfs de letters van zijn naam zijn afgekalfd.

Klootsema

Langs een wit huis met twee kleurig aangeklede poppen voor de deur – welke boodschap wordt hier uitgedragen? – voert de route naar de groene buitenwijken van Doetinchem. Daar heerst een haast on-Nederlandse stilte. Verkeerslawaai dringt niet door, op straat vertoont zich geen mens.

Daar, een beetje op afstand van de bebouwing en verscholen achter het groen, dient zich het voormalige Rijksopvoedingsgesticht De Kruisberg aan. Bij de bouw in 1866 gingen de jonge criminelen die er waren geplaatst nog gebukt onder een ouderwets strafregime. Dat veranderde toen in 1905 de leiding in handen kwam van de bevlogen pedagogisch vernieuwer Jan Klootsema. Die zag – heel vooruitstrevend voor die tijd – de ontspoorde jongens als misdeelde kinderen die niet moesten worden gestraft, maar geholpen om hun criminele neigingen af te zweren.

De Kruisberg, dat dienstdeed tot 2014, bood de 160 bewoners structuur met een dagelijks vast ritme van onderwijs, vakscholing en vrijetijdsbesteding. Een stenen erebankje voor het gebouw herinnert aan Klootsema en ook een straat is naar hem vernoemd. Tot het gebouw een nieuwe bestemming krijgt, is het in gebruik als bedrijfsverzamelgebouw.

De voormalige Ambtsbegraafplaats. Foto Johan Nebbeling

Coulissen

Via een slingerend pad door natuurpark Overstegen – waar heckrunderen lopen – bereikt de wandelroute het groene buitengebied van Doetinchem, een kleinschalig coulissenlandschap doorsneden met slootjes, beekjes, zandweggetjes, bomenlanen en kronkelige landweggetjes. Hier kun je zomaar een patrouille in uniform gestoken meisjesscouts tegen het lijf lopen.

Einddoel is een voormalig zondagsschooltje van dominee Van Dijk, dat behouden is gebleven en nu als museum dienstdoet. Behalve een harmonium en wat oude schoolplaten valt er niet veel te zien.

Op de weg terug naar het centrum van Doetinchem springt de voormalige Ambtsbegraafplaats in het oog, een van de twee monumentale begraafplaatsen van de stad. De Ambtsbegraafplaats was in gebruik tot 1967. Nu is het een door vrijwilligers onderhouden, ietwat luguber parkje waar je in het halfduister onder hoge bomen en tussen de scheve grafstenen kunt nadenken over leven en dood. Of, zoals een buurtbewoonster doet, je hondje laten poepen.